Eind augustus 2022 trok Erfgoed Noorderkempen met de steun van Erasmus+ naar buurland Nederland. Het architecten- en adviesbureau BouwhulpGroep gaf ons een inkijk in hun manier van werken: een nieuwe praktijk van duurzaam renoveren. We bezochten samen met hen ook enkele cases, zoals de woningrenovaties in de buurt Philipsdorp in Eindhoven en de Leonardusbuurt in Helmond.
Leonardusbuurt in Helmond
In de visie van Bouwhulpgroep hangt duurzaamheid sterk samen met de bruikbaarheid en leefbaarheid van een gebouw/wijk. De essentie is het verlengen van de levensduur van het bestaande gebouwenbestand. De matjesmethode is een handige manier om veranderende noden en wensen aan elkaar af te toetsen. Het aspect collectief beeld vs ruimte voor individuele accenten komt steeds terug in hun evaluatie. Ze maken per gebouwonderdeel een analyse op van onderhoudshistorie, (materiaal)kenmerken en risico’s. Op deze manier konden de eerdere meetresultaten van de Leonarduswijk die sloop als onontkomelijk bestempelden, genuanceerd worden en kon een voorstel gemaakt worden voor het verantwoord behoud van de sociale woningen (toont wel mooi het belang van een second opinion). Dit wil wel zeggen dat aan de vooropgestelde voorwaarden van de rijkdienst voor cultureel erfgoed niet volledig voldaan kon worden.
Tot 2030 wordt nog groot onderhoud gepleegd aan de nog niet opgeknapte jarendertigwoningen van de wijk. Om het project betaalbaar te houden, werd toch gekozen om enkele details achterwege te laten (bv. naar raamindeling en materiaalkeuzes toe). Ook hier werd niet echt een bouwhistorisch onderzoek uitgevoerd maar werden wel de erfgoedkenmerken in beeld gebracht en hun impact op de algemene belevingswaarde.
Philipsdorp in Eindhoven
Philipsdorp, de naam zegt het eigenlijk al: een dorp van Philips binnen Eindhoven. Dit markante stadsgedeelte stamt uit 1910 en is gebouwd om werknemers van het snelgroeiende Philips goede woonruimte dichtbij hun werkgever te bieden. De woningen werden ontworpen door stadsarchitect Louis Kooken. Om de overgebleven delen te bewaren, kreeg het gebied in 2003 de status van Beschermd stadsgezicht. In 2012 startte een omvangrijke renovatie van de woningen, die daarmee weer voldoen aan de eigentijdse voorwaarden. Na de recente renovatie kunnen weer decennialang nieuwe generaties Eindhovenaren gehuisvest worden.
Voor de restauratie van Philipsdorp werd wel een beeldkwaliteitsplan opgemaakt. Ze zoeken hierbij naar het evenwicht tussen functioneel herstel (het leesbaar maken van de oorspronkelijke ontwerpuitgangspunten) en verzachtend herstel (opheffen van knelpunten). Het investeren in de bestaande gebouwen vanuit de huisvestingmaatschappij heeft ook een positieve impact op het bewonersgedrag. Huurders gaan zelf ook inspanningen doen om hun woning goed te onderhouden.
De om-en-om huizen van Rietveld in Reeuwijk
Vanuit een voorliefde voor volkswoningbouw ontwikkelde architect Gerrit Rietveld drie sociale woningbouwprojecten, waaronder die in Reeuwijk. Hij realiseerde deze 52 ‘om-en-om woningen’ (de voortuin van de ene woning grenst aan de achtertuin van de andere woning) tussen 1957-1959.
Ondertussen waren de huurwoningen toe aan een grondig herstel.
Samen met o.m. DOCOMOMO ijverde de Rietveld Stichting voor het behoud van de huizen in Reeuwijk. Cultuurhistorisch onderzoek toonde aan dat de woningen een uniek ontwerp hebben. Met de naam Rietveld komt sowieso al een bepaalde waardering. Ook de gemeente leverde een financiële bijdrage aan het project (!). Eind 2021 kon WDJ Architecten starten met de renovatie.
Vanuit de behoefte om daarbij ook de gebruikswaarde van de woningen te vergroten, is onderzocht in welke mate de woningen energetisch te verbeteren zijn.
Bij de Rietveldwoningen werd gekozen om één bouwblok verregaand te gaan restaureren en weer in ere te herstellen. Het blok werd voorzien van de oorspronkelijke kozijnindeling met de glazen borstwering. Bij alle blokken is het hellend dak verwijderd, de stalen dakrand weer zichtbaar gemaakt. De oorspronkelijke kleurstelling is bij alle huizen teruggekomen. In juli 2022 waren de 52 woningen in Reeuwijk gerenoveerd.
D.m.v. bouwhistorisch onderzoek werd het oorspronkelijke kleur- en materiaalgebruik onderzocht en weer teruggebracht. Om de bewoners tegemoet te treden naar comfort toe werden ook enkele aanpassingen gedaan (bv. tuinberging, tuinhekken, matglas voor de badkamer). Om de woning energiezuinig te maken, maar toch het gevelbeeld te vrijwaren werden enkele innovatieve technieken toegepast: ingewerkt geultje om condensatie tegen te gaan, ingewerkte verluchtingsroosters (cfr Aireywoningen), verlijmd glas,….
De straataanleg zou in een latere fase aangepakt worden (gemiste kans om totaalvisie op de wijk op te maken vanuit de gemeente?). Het eindresultaat werd bereikt grotendeels met een participatief traject, de bewoners kregen ook inspraak in het project. Een echte erfgoedwaardering werd hier niet opgemaakt en de wijk blijft dan ook zonder enige bescherming. De huisvestingsmaatschappij zou wel een bepaald beleid hebben waarbij de gevelafwerking e.d. ongewijzigd moeten blijven (is dit gereguleerd, staat dit bv. in het huurcontract opgenomen?).
Airey-woningen in Amsterdam
Jeruzalem (Tuindorp Frankendael) is een wijk in Amsterdam-Oost. De hele wijk, gebouwd tussen 1950 en 1954, kreeg in 2010 de status van rijksmonument. Na bijna 10 jaar zijn de restauratie- en renovatiewerkzaamheden rondom de wijk afgerond. Nadat er in de periode 2009 – 2011 eerst hard is gewerkt aan een hoogwaardige restauratie van de schil van deze monumentale woningen, zijn ze nu op een eenvoudigere manier aangepakt.
De ‘Airey-woningen’ werden ook weer naar oorspronkelijk ontwerp gerestaureerd. De reden waarom toch werd gekozen voor het behoud, lijkt de degelijkheid en het duurzaam karakter van de constructie te zijn.
De woningen werden opgetrokken in eenvoudige en betaalbare materialen (itt Rietveldwoningen waar al verder gezocht moest worden naar de benadering van het historisch materiaalgebruik). Betonplaten werden plaatselijk vervangen en zo geplaatst dat het geheel geen te nieuwe uitstraling kreeg (onregelmatigheid van het geveloppervlak bleef behouden). Het gemeenschappelijk groen werd heringericht. Bij een ander toekomstig project van het architectenbureau iets verderop zullen de wooneenheden wel van buitenisolatie voorzien worden. Aan (het gevelbeeld) van de Airey-woningen wordt dan toch een zekere erfgoedwaarde toegekend (hier niet echt duidelijk op welke manier). Voor zover duidelijk, werd nog geen overkoepelend waarderingsonderzoek uitgevoerd naar Airey-woningen (hoewel een veelvoorkomend fenomeen in Nederland).
De woningen in de Jeruzalumwijk zouden volgens de vooropgestelde restauratievisie ook langs buiten geïsoleerd worden, gezien slechte staat van de betonplaten en omdat deze ook deze gevels zijn opgebouwd met prefabelementen zijn ze makkelijk demonteerbaar. Anno 2022 kunnen deze materialen veel lichter en dunner gemaakt worden, waardoor zowel isolatieruimte gewonnen wordt als gewicht bespaard. Om de woningen te laten voldoen aan de huidige normen zouden ze samengevoegd kunnen worden tot duplex.
Werkgroep ‘Duurzaam Erfgoed’ van Erfgoed Noorderkempen – 2022: Caroline Daemen, Charlotte Delannoye, Sarah Lauwers, Jef Van Doninck, Elisa Kint, Amber Van Ravestyn, Marijke Drijbooms, Elke Van Severen, Edith Wouters, Martijn Willems, Ellen Van de Velde en Luc Stijnen.